Dit weekend lees ik een interessant essay van Frits de Lange waarin hij filosofeert over de vraag wanneer een leven voltooid is. Hij reageert op het onderzoek van Els van Wijngaarden over ouderen die uit het leven willen stappen omdat zij zich overbodig en eenzaam voelen. De Lange vindt dat de termen klaar zijn met leven, levensmoe en voltooid leven onterecht als synoniemen worden gebruikt. Levensmoe, zo zegt hij, geeft aan dat het iemand ontbreekt aan fysieke of mentale levenskracht om zijn leven nog verder te leiden. Het is een natuurlijke gesteldheid, die je ervaart of niet. Klaar zijn met je leven verwijst niet naar een ervaringsfeit, maar naar een persoonlijke beslissing, een keuze. Het suggereert dat het leven een klus is die je moet klaren, de inhoud doet er niet zo toe. Voltooid leven is noch een ervaringsfeit, noch een persoonlijke keuze, maar een ethisch oordeel over je geleefde leven tot nu toe, aldus De Lange. Je kunt zeggen dat het leven een natuurlijke cyclus is van opgroeien als kind, volwassen worden en uiteindelijk oud en verschrompeld zijn. Dan is het simpelweg over en uit op enig moment. Je kunt ook zeggen dat er sprake moet zijn van een geslaagd leven. Je loopt allerlei levensfasen goed door en in de laatste fase van de ouderdom is dan de specifieke opdracht dit alles tot een geheel te integreren en dan ben je klaar. Van deze opvatting van de ontwikkelingspsycholoog Erik Erikson ben ik zelf een groot fan. Ik combineer deze opvatting van Erikson met het huidige individualiseringsprincipe van zelfontplooiing. Ik werk voortdurend aan mijzelf om steeds weer nieuwe potenties te ontdekken en te ontwikkelen. Dat proces gaat voor mij door nu ik in de fase van de ouderdom ben beland. Ik noem het fulltimepensionado zijn. Als ik er goed over nadenk, dan realiseer ik mij dat ik eigenlijk een project van mijn leven maak. En een project kan mislukken of slagen. Fulltimepensionado zijn is voor mij onderwerp van rationele planning met doelen stellen geworden. Het klinkt wat bizar, maar ik wil een soort projectontwikkelaar zijn van de voltooiing en afsluiting van mijn eigen leven…. Maar wanneer is dat klaar? Wanneer zal ik zeggen dat mijn leven voltooid is? Diep in mijn hart weet ik dat ik mijn leven natuurlijk niet als een project moet zien. Ik weet ook bijna zeker dat ik nooit zal kunnen zeggen dat mijn leven voltooid is. Als katholiek kind is mij verteld dat God mijn leven gaat voltooien na mijn dood. Het leven hier op aarde is een intermezzo, want het gaat om het hiernamaals. Sterven onderbreekt mijn levensreis, de dood is een stoorzender. Dat geloof heb ik nu niet meer. Mijn leven komt op enig moment altijd aan zijn einde, maar heb ik dan een voltooid leven? Nu ben ik als fulltime pensionado nog volop actief. Wat betekent het voor mij om straks hoogbejaard te zijn? Zit ik veel in mijn leunstoel, slaap ik overdag regelmatig? Rommel ik maar wat aan op de veertig vierkante meters van mijn bestaan? Vind ik dat dan erg? Ik moet terugdenken aan de periode dat ik werkzaam ben als directeur van een zorginstelling. Voorheen heet dat een rusthuis: een plek om te rusten totdat je dood gaat. Zelfs de namen duiden ongegeneerd de dood aan: de Meerpaal, Vaartland, Uitzicht. Later noemen we ze eufemistisch bejaardentehuizen en nu zorginstellingen. Ik ben veertig jaar en wil natuurlijk leven in de brouwerij. Mijn eerste slogan die ik lanceer luidt ‘Meerpaal Actief!’ Ik wil van alles, maar al gauw ontdek ik dat veel hoogbejaarde bewoners simpelweg bezig zijn met allerlei kleine dagelijkse dingen. Zij brengen de dag in alle rust door en alle dagelijkse handelingen kosten veel tijd. Ze slapen veel en doen ogenschijnlijk niets specifieks. Als ik met hen in gesprek raak dan merk ik niet dat ze bezig zijn met het leven te voltooien, om het maar zo te zeggen. Ook is er tot mijn verbazing en tegelijk ook ter geruststelling, nauwelijks angst voor de naderende dood. Wel adviseren zij mij in die gesprekken om te genieten van de dingen in het leven: ‘Geniet van je kinderen, kijk naar buiten naar de vogels en de bloemen, en

wees tevreden met al dat moois in het leven voordat het over en uit is.