Als ik in het vliegtuig zit, realiseer ik mij wat een bofkont ik eigenlijk ben. Zomaar, even tussendoor, drie dagen een wijnreisje naar Italië maken. Ik hoef zelf niets te regelen, dat hebben anderen gedaan en ik ben in de gelukkige omstandigheid dat ik mij dit luxe reisje kan permitteren. Een jaar lang heb ik elke maand een bedrag gespaard, zodat dit reisje nu als een cadeautje-aan-mijzelf voelt. Zittend in het vliegtuig bekruipt mij even zoiets als het Zwitserlevengevoel, een gevoel dat je mag hebben volgens de reclamebedenkers, als je eenmaal met pensioen bent. Genieten is dan het motto.

Het wordt vaak gezegd tegen mensen die met pensioen gaan: “Oh, dan kun je eindelijk gaan genieten’. Voor mijzelf sprekend vind ik dat geen privilége voor pensionado’s. Ik probeer altijd al in alle levensfasen te genieten. Zo heb ik in mijn jeugd enorm genoten van het stappen met vrienden en achter meisjes aan gaan. Als het leven wat serieuzer wordt en ik ga werken, geniet ik ook vaak. Ik heb fantastisch leuke banen gehad; heb twee jaar in Afrika gewoond en gewerkt en geniet al vele jaren van mijn lief, kinderen, familie en vrienden. Wat ik bij dat genieten altijd wel een beetje raar vind, is dat ik mij daar niet gemakkelijk volledig aan overgeef. Ik ben dan extra bang voor vervelende dingen, die er natuurlijk zijn of nog komen. Clichématig gezegd: ik ben een beetje calvinist. Terugkijkend denk ik dat ik mij vooral tussen mijn 15e en 22e redelijk voluit aan het genieten heb kunnen overgegeven. Daarna heb ik ook veel genoten, maar wel vaak enigszins terughoudend. Je probeert telkens alle ballen in de lucht te houden, maar je bent ook bang dat ze vallen. Dat maakt uiteindelijk dat ik qua karakter een beetje gereserveerd ben en niet zo spontaan. Nu ik fulltime pensionado ben, geeft die wens om maar te genieten van het leven mij juist een extra gevoel van terughoudendheid. Ik ben vooral bang om fysiek en mentaal af te takelen. Dat is de belangrijkste reden voor mij om mij in deze levensfase nadrukkelijk bezig te houden (zoiets als werken dus) met het schrijven van blogs, zoals dit keer over de wijnreis.

En eerlijk is eerlijk, ik heb genoten op dit wijnreisje! We zijn met zo’n veertien mannen, die elkaar goed kennen. Voor mij is het de 15e keer. Was ik bij mijn eerste reis tweeënvijftig jaar, nu ben ik eenenzeventig. Het is inmiddels een groepje mannen ‘op leeftijd’, wat we natuurlijk niet willen toegeven. Het lijkt alsof er weinig verandert in al die jaren aan de sfeer en ons gedrag. Nog steeds denkt (bijna) iedereen dat je een colbertje aan moet doen als je naar een restaurant met één of twee sterren gaat, ook al is het 35 graden. Het succes van een rondleiding op een wijndomein is het grootst als we onthaald worden door een mooie gastvrouw. Uiteraard wel in combinatie met een uitgebreide proeverij na afloop. Maar schijn bedriegt als het gaat om eten en drinken. Het is vreselijk hard werken voor mijn (en ons) fysiek. Na het ontbijt volgt in de ochtend een proeverij van tweeëneenhalf uur. Meteen daarna gaan we uitgebreid lunchen bij een lokale trattoria. Achter elkaar komen prachtige schalen antipasti op tafel meestal gevolgd door een primi piatti in de vorm van een verrukkelijke home-made pasta. En als klap op de vuurpijl volgt dan ’s avonds een vijf- of zesgangen diner in een toprestaurant. En dat drie dagen achter elkaar…..

Op de terugvlucht zit deze bofkont behoorlijk uitgeput nog wat na te genieten, ondertussen hopend dat zijn fysieke gesteldheid weer snel in balans zal zijn.

‘De helft van de jongeren tussen de 15 en 25 jaar met een baantje, ziet het niet zitten om tot op hoge leeftijd te blijven werken. Ze verwachten rond hun 55ste jaar lichamelijk en/of geestelijk niet meer fit genoeg te zijn voor het werk wat ze op dit moment doen.’ Aldus een artikel in Trouw naar aanleiding van een enqûete van TNO en CBS.

Ik vind dit een schokkende gedachte van die jongeren. Het wordt hoog tijd om totaal anders te kijken naar onze levensloop, inclusief de daarin opgenomen (werk)loopbaan. Het huidige pensioenbegrip en – stelsel daarin dient op de helling gezet te worden. We zien een gestaag toenemende levensverwachting, inclusief kwaliteit van leven. Daarbij komt dat arbeid in rap tempo aan het veranderen is. Hadden we eerst de eeuw van de industrialisatie, nu zijn we beland in de eeuw van robottisering, kunstmatige intelligentie en toenemende technologische ontwikkelingen. Dit alles zal de inzet van mensen op het levensgebied arbeid wezenlijk veranderen. Ik kan – bij wijze van spreken – in de nabije toekomst als 80-jarige stratenmaker met behulp van allerlei technologie met het grootste gemak een heel dorpsplein bestraten. We zullen moeten toewerken naar een levensloop/loopbaan traject-op-maat. Om dat mogelijk te maken moeten we nieuwe maatschappelijke randvoorwaarden met elkaar formuleren. Ik denk dan onder andere aan een vorm van basisinkomen voor iedereen en aan een langdurige periode gedurende de tweede levenshelft waarin flexibele inzet in arbeid mogelijk is.

Vanuit mijn vakgebied gerontologie laat onderzoek zien dat door de individualisering de onderlinge verschilllen tussen mensen groot zijn en nog eens enorm toenemen tijdens het leven. Dat heeft tot effect dat ook de bandbreedte qua ontwikkeling binnen groepen als 50-gers, 60-gers, 70-gers extreem groot wordt. Mijn biologische leeftijd en de daaraan gekoppelde persoonlijke neuro-fysieke ontwikkeling is slechts een van de vele bepalende factoren hoe ik in het leven sta of kan staan. Zeker zo bepalend zijn sociaal, cultureel en economische factoren. Het is om die redenen volkomen achterhaald om een pensioengerechtigde biologische leeftijd vast te stellen. Mijn leven bestaat daaruit dat ik in alle levensfasen in mijzelf én in mijn omgeving zoek naar een goede balans op alle levensgebieden: lichaam/geest, sociale relaties, materiële zaken, arbeid/hobby, inspiratie/zingeving. Natuurlijk liggen er gedurende langere periodes bepaalde accenten op één of meerdere levensgebieden. Vooral de eerste jaren en wellicht ook de laatste levensjaren zal ik vanwege hoge kwetsbaarheid extra aandacht en ondersteuning nodig hebben. Alles daartussen is flexibel en vraagt telkens nieuwe afstemming met jezelf en de maatschappelijke omgeving. Voor mij geldt dat de ideale balans wordt bepaald door het simpele feit dat ik mij op dat moment tevreden voel, dat ik van waarde ben en het naar zin heb.

Als ik dan kijk naar mijn huidige derde levensfase probeer ik als zeventigjarige volwaardig én gelijkwaardig met andere generaties op te trekken. Ik zet mijn werkervaringskennis nog steeds graag in, niet zozeer vrijwillig, maar liefst gewoon betaald. Mijn ervaringskennis als mens, sociaal wezen, blijf ik zo lang als mogelijk beschikbaar stellen. Dit vaak wel op vrijwillige basis, net als in mijn eerdere levensfasen. Naarmate mijn leeftijd hoger wordt, zoek ik bewuster naar zinvolle vrijetijds dagbesteding-op-maat. En dan ineens als geschenk uit de hemel, kondigt zich sinds enkele weken een geheel nieuwe rol voor mij aan. Ik word opa! Na het vader-zijn is opa-zijn een nieuwe en fantastische opdracht in mijn leven, welke diep in mij een geweldig gevoel van warmte en liefde oproept. Ik zal een trotse opa zijn en het mooiste kleinkind op de wereld verwelkomen. Ik verheug me er op om mijn kleinkind stap voor stap wegwijs te maken in deze wereld. En ja hoor, daar hoort ook luiers-op-maat verschonen gewoon bij.

In dit zesde blog wil ik trachten samen te vatten waarom ik mij druk maak over de beeldvorming als het gaat over de derde levensfase.

Uit gerontologisch onderzoek (Baltes c.s.) weten we dat de individuele mens zich tot op zeer hoge leeftijd kan doorontwikkelen met name in zijn ervaringscompetenties. Als zeventigjarige en gerontoloog kan ik daar zelf over meepraten. Ik wil net als in mijn eerdere levensfasen genieten van het leven (mijn oude dag) en tegelijkertijd verder gaan met zinvolle bezigheden. Ik voel mij nog steeds duurzaam inzetbaar en van waarde om een serieuze rol in de samenleving te vervullen. Ik merk bij mijzelf dat ik zelfs sta te popelen mij persoonlijk en maatschappelijk verder te ontplooien. Belangrijk voor dit alles is een kansrijke omgeving, die mij en de andere 3,1 miljoen ouderen in staat stelt volwaardig en gelijkwaardig aan de samenleving deel te nemen.

Ik constateer echter dat onze samenleving nog maar heel beperkt, en ook nog eens zeer eenzijdig, is ingericht op het leven van miljoenen individuele mensen die 80, 90 en 100 jaar gaan worden. Anno 2017 word je gedurende je levensloop al snel gezien als ‘over de top’, denk maar aan de grote groep werkelozen van 55+ en aan al die ‘bejaarden’. Dit maatschappelijke beeld wordt versterkt door de toenemende technologische ontwikkelingen. Voordat je het in de gaten hebt, sta je buiten de maatschappelijke (werk)poort. In onze samenleving wordt gedacht in lineaire, economische termen van arbeid en inzet van mensen, dus van het leven. Kijkt de samenleving dan specifiek naar die mensen in de derde levensfase, dan richt de aandacht zich hoofdzakelijk op de vragen hoe om te gaan met hun eenzaamheid,  zorg en het recht op eigen keuze voor het levenseinde. In deze maatschappelijke context valt de individuele mens vanaf 55+ al gauw in de categorie ‘restafval’.

Voor mijzelf en voor al die andere ouderen schreeuwt dit om een paradigmaverandering. Dankzij de medische vooruitgang worden we fysiek en neurofysiek steeds ‘gezonder’ en ouder. Ook wat betreft de ontwikkeling van de mens op sociaal, cultureel en maatschappelijk vlak en de daaraan gekoppelde taken laat wetenschappelijk gerontologisch onderzoek zien dat er voor de meeste mensen een doorgaande ontwikkellijn is. Sterker nog, juist deze ontwikkellijn, de ervaringskennis, bereikt grote hoogte in de derde levensfase. Feitelijk is er geen reden om te denken dat grote groepen mensen niet meer mee zouden kunnen doen. Wij moeten leren kijken naar het leven als zijnde een doorgaande groeilijn, waarin de individuele mens zich volwaardig en duurzaam kan blijven ontwikkelen. Telkens in de levensloop is er sprake van een samenspel van rijping, zelfbepaling en omgeving. Als het goed is, zal de mens gedurende zijn leven zich meer en meer bewust worden van zijn persoonlijkheid, maar ook van zijn beperkingen zelf en van de mensen om hem heen. Dat spanningsveld, soms positief, soms negatief, bepaalt uiteindelijk voor het individu de kwaliteit van leven. Vanuit die grondgedachte zullen we in onze Westerse samenleving beleid moeten maken vanuit de behoeftes van de mens, gericht op duurzame inzetbaarheid en zinvolheid. Beleid dat als vanzelfsprekend gebaseerd is op rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid. Hoe rechtvaardig is het nu, dat iemand vanwege zijn biologische leeftijd van de ene dag op de andere moet stoppen met betaald werk?

Nogmaals. Ik pleit er voor om parallel aan de opkomende ontwikkeling van de circulaire economie — waar afval niet meer bestaat – te zoeken naar een samenleving waar restafval van mensen niet meer bestaat. Laten we zoeken naar een ecosysteem van mensen dat recht doet aan het bestaan van ieder individu inclusief zijn duurzame inzetbaarheid en zinvolheid, tot de laatste snik!

Onder de uitdagende kreet ‘Ouderen restafval?’ wil ik graag op kleine schaal een start-up voor circulair leven in gang zetten. Wie doet er mee?