In een serie blogs van maart, april en mei 2017 besteed ik uitgebreid aandacht aan de maatschappelijke inrichting van de derde levensfase. We zijn er met elkaar verantwoordelijk voor dat ouderen na hun pensioen nog steeds een inspirerende toekomst kunnen bewerkstelligen. Het klinkt wat zwart wit wellicht, maar op dit moment wordt van de pensionado maatschappelijk gezien van de ene dag op de andere eigenlijk niets meer verwacht. Er is geen kader zoals in de eerste levensfase (systemen rond opgroeien, opvoeding en onderwijs) en de tweede levensfase (systemen voor werken en sociaal-maatschappelijk ontplooien). Voor de derde levensfase is er nauwelijks iets, behalve het AOW/pensioensysteem en de zorg- en verpleegsystemen. Iemand gaat met pensioen en komt meteen in ouderenland terecht, een land waar je eindelijk mag gaan genieten van het leven. Je moet dan wel opschieten, want voor je het weet ben je te laat of word je krakkemikkig. Natuurlijk kun je wat zinvols of nuttigs doen, er is vrijwilligerswerk genoeg. Maar je kunt net zo gemakkelijk in een zwart gat terechtkomen. We zien helaas dat depressiviteit onder ouderen vaak voorkomt. Ik denk dat dit versterkt wordt door de maatschappelijke kijk op de derde levensfase. Ouderen worden niet of nauwelijks nog op hun specifieke kwaliteiten en competenties aangesproken, laat staan dat zij die zelf, of anderen, bewust inzetten en doorontwikkelen net zoals in eerdere levensfasen. De mainstream in de politiek-maatschappelijke discussie zoomt vooral in op afhankelijke, kwetsbare ouderen. We spreken over een enorme vergrijzingsgolf die de samenleving niet alleen veel hoofdbrekens kost, maar ook nog eens veel geld.

Ik zou dit denken willen omdraaien. Voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid worden we met grote groepen mensen tegelijk ouder en ouder. Over vijf jaar hebben we in Nederland maar liefst drie miljoen 65 plussers. We hebben er een hele nieuwe levensfase bij gekregen, die wel twintig jaar of meer kan duren. De grootste groep ouderen kan grotendeels zelf bepalen hoe zij die invult. Uiteraard mede afhankelijk van je (neuro)fysieke gesteldheid. Wil je overwinteren in Spanje, oppassen op je kleinkinderen, vrijwilligerswerk doen, betaald werk blijven doen, in je volkstuintje spitten, koffie drinken met je buren, een hobby uitoefenen, een cursus van ’t een of ander doen of achter de geraniums blijven zitten… het is je eigen keuze. Echter, als gerontoloog durf ik te zeggen dat je dat laatste (achter de  geraniums blijven zitten…) beter niet al te lang kan doen. Rust roest, zeker in deze fase van je leven. Deze levensfase vraagt een pro-actieve houding van de samenleving en de pensionado zelf.

Om niet in het zwarte gat terecht te komen, daag ik alle pensionado’s uit om zich te (blijven) richten op een actief leven. Uiteraard binnen je (on)mogelijkheden. Laat je nooit aanpraten dat je oud bent, zielig en afhankelijk. Laat je anderzijds ook geen Zwitserleven gevoel aanpraten. Je bent oud en wijs genoeg om te weten dat genieten niet vanzelf gaat. Ieder mens heeft inspiratie en uitdagingen nodig, pas dan kan hij zich blijven ontplooien zelfs tot op zeer hoge leeftijd. Wat je daar voor nodig hebt is je eigen ervaringskennis. Met goed ontwikkelde ervaringskennis kun je van grote waarde zijn, allereerst voor je zelf. Je maakt gemakkelijker zinnige keuzes, want met die ervaringskennis heb je een innerlijke kracht opgebouwd, die je in staat stelt zo lang mogelijk de eigen regie over je leven te voeren. Die eigen kracht helpt je daarnaast om je open te blijven stellen voor je directe omgeving en voor de samenleving, waardoor je maximaal actief kan blijven in sociale netwerken.

Zorg dat je gezien en gewaardeerd wordt bijvoorbeeld als een raad-pensionado, een ervaringswijze man of vrouw, die graag al die opgedane ervaringen wil delen met anderen. Normaliter is goede raad duur, maar met drie miljoen pensionado’s kun je stellen dat goede raad niet duur hoeft te zijn. Deze ligt namelijk voor het oprapen, mits je het als samenleving wilt zien en als raad-pensionado zelf wil uitdragen.

Als ik in het vliegtuig zit, realiseer ik mij wat een bofkont ik eigenlijk ben. Zomaar, even tussendoor, drie dagen een wijnreisje naar Italië maken. Ik hoef zelf niets te regelen, dat hebben anderen gedaan en ik ben in de gelukkige omstandigheid dat ik mij dit luxe reisje kan permitteren. Een jaar lang heb ik elke maand een bedrag gespaard, zodat dit reisje nu als een cadeautje-aan-mijzelf voelt. Zittend in het vliegtuig bekruipt mij even zoiets als het Zwitserlevengevoel, een gevoel dat je mag hebben volgens de reclamebedenkers, als je eenmaal met pensioen bent. Genieten is dan het motto.

Het wordt vaak gezegd tegen mensen die met pensioen gaan: “Oh, dan kun je eindelijk gaan genieten’. Voor mijzelf sprekend vind ik dat geen privilége voor pensionado’s. Ik probeer altijd al in alle levensfasen te genieten. Zo heb ik in mijn jeugd enorm genoten van het stappen met vrienden en achter meisjes aan gaan. Als het leven wat serieuzer wordt en ik ga werken, geniet ik ook vaak. Ik heb fantastisch leuke banen gehad; heb twee jaar in Afrika gewoond en gewerkt en geniet al vele jaren van mijn lief, kinderen, familie en vrienden. Wat ik bij dat genieten altijd wel een beetje raar vind, is dat ik mij daar niet gemakkelijk volledig aan overgeef. Ik ben dan extra bang voor vervelende dingen, die er natuurlijk zijn of nog komen. Clichématig gezegd: ik ben een beetje calvinist. Terugkijkend denk ik dat ik mij vooral tussen mijn 15e en 22e redelijk voluit aan het genieten heb kunnen overgegeven. Daarna heb ik ook veel genoten, maar wel vaak enigszins terughoudend. Je probeert telkens alle ballen in de lucht te houden, maar je bent ook bang dat ze vallen. Dat maakt uiteindelijk dat ik qua karakter een beetje gereserveerd ben en niet zo spontaan. Nu ik fulltime pensionado ben, geeft die wens om maar te genieten van het leven mij juist een extra gevoel van terughoudendheid. Ik ben vooral bang om fysiek en mentaal af te takelen. Dat is de belangrijkste reden voor mij om mij in deze levensfase nadrukkelijk bezig te houden (zoiets als werken dus) met het schrijven van blogs, zoals dit keer over de wijnreis.

En eerlijk is eerlijk, ik heb genoten op dit wijnreisje! We zijn met zo’n veertien mannen, die elkaar goed kennen. Voor mij is het de 15e keer. Was ik bij mijn eerste reis tweeënvijftig jaar, nu ben ik eenenzeventig. Het is inmiddels een groepje mannen ‘op leeftijd’, wat we natuurlijk niet willen toegeven. Het lijkt alsof er weinig verandert in al die jaren aan de sfeer en ons gedrag. Nog steeds denkt (bijna) iedereen dat je een colbertje aan moet doen als je naar een restaurant met één of twee sterren gaat, ook al is het 35 graden. Het succes van een rondleiding op een wijndomein is het grootst als we onthaald worden door een mooie gastvrouw. Uiteraard wel in combinatie met een uitgebreide proeverij na afloop. Maar schijn bedriegt als het gaat om eten en drinken. Het is vreselijk hard werken voor mijn (en ons) fysiek. Na het ontbijt volgt in de ochtend een proeverij van tweeëneenhalf uur. Meteen daarna gaan we uitgebreid lunchen bij een lokale trattoria. Achter elkaar komen prachtige schalen antipasti op tafel meestal gevolgd door een primi piatti in de vorm van een verrukkelijke home-made pasta. En als klap op de vuurpijl volgt dan ’s avonds een vijf- of zesgangen diner in een toprestaurant. En dat drie dagen achter elkaar…..

Op de terugvlucht zit deze bofkont behoorlijk uitgeput nog wat na te genieten, ondertussen hopend dat zijn fysieke gesteldheid weer snel in balans zal zijn.

‘De helft van de jongeren tussen de 15 en 25 jaar met een baantje, ziet het niet zitten om tot op hoge leeftijd te blijven werken. Ze verwachten rond hun 55ste jaar lichamelijk en/of geestelijk niet meer fit genoeg te zijn voor het werk wat ze op dit moment doen.’ Aldus een artikel in Trouw naar aanleiding van een enqûete van TNO en CBS.

Ik vind dit een schokkende gedachte van die jongeren. Het wordt hoog tijd om totaal anders te kijken naar onze levensloop, inclusief de daarin opgenomen (werk)loopbaan. Het huidige pensioenbegrip en – stelsel daarin dient op de helling gezet te worden. We zien een gestaag toenemende levensverwachting, inclusief kwaliteit van leven. Daarbij komt dat arbeid in rap tempo aan het veranderen is. Hadden we eerst de eeuw van de industrialisatie, nu zijn we beland in de eeuw van robottisering, kunstmatige intelligentie en toenemende technologische ontwikkelingen. Dit alles zal de inzet van mensen op het levensgebied arbeid wezenlijk veranderen. Ik kan – bij wijze van spreken – in de nabije toekomst als 80-jarige stratenmaker met behulp van allerlei technologie met het grootste gemak een heel dorpsplein bestraten. We zullen moeten toewerken naar een levensloop/loopbaan traject-op-maat. Om dat mogelijk te maken moeten we nieuwe maatschappelijke randvoorwaarden met elkaar formuleren. Ik denk dan onder andere aan een vorm van basisinkomen voor iedereen en aan een langdurige periode gedurende de tweede levenshelft waarin flexibele inzet in arbeid mogelijk is.

Vanuit mijn vakgebied gerontologie laat onderzoek zien dat door de individualisering de onderlinge verschilllen tussen mensen groot zijn en nog eens enorm toenemen tijdens het leven. Dat heeft tot effect dat ook de bandbreedte qua ontwikkeling binnen groepen als 50-gers, 60-gers, 70-gers extreem groot wordt. Mijn biologische leeftijd en de daaraan gekoppelde persoonlijke neuro-fysieke ontwikkeling is slechts een van de vele bepalende factoren hoe ik in het leven sta of kan staan. Zeker zo bepalend zijn sociaal, cultureel en economische factoren. Het is om die redenen volkomen achterhaald om een pensioengerechtigde biologische leeftijd vast te stellen. Mijn leven bestaat daaruit dat ik in alle levensfasen in mijzelf én in mijn omgeving zoek naar een goede balans op alle levensgebieden: lichaam/geest, sociale relaties, materiële zaken, arbeid/hobby, inspiratie/zingeving. Natuurlijk liggen er gedurende langere periodes bepaalde accenten op één of meerdere levensgebieden. Vooral de eerste jaren en wellicht ook de laatste levensjaren zal ik vanwege hoge kwetsbaarheid extra aandacht en ondersteuning nodig hebben. Alles daartussen is flexibel en vraagt telkens nieuwe afstemming met jezelf en de maatschappelijke omgeving. Voor mij geldt dat de ideale balans wordt bepaald door het simpele feit dat ik mij op dat moment tevreden voel, dat ik van waarde ben en het naar zin heb.

Als ik dan kijk naar mijn huidige derde levensfase probeer ik als zeventigjarige volwaardig én gelijkwaardig met andere generaties op te trekken. Ik zet mijn werkervaringskennis nog steeds graag in, niet zozeer vrijwillig, maar liefst gewoon betaald. Mijn ervaringskennis als mens, sociaal wezen, blijf ik zo lang als mogelijk beschikbaar stellen. Dit vaak wel op vrijwillige basis, net als in mijn eerdere levensfasen. Naarmate mijn leeftijd hoger wordt, zoek ik bewuster naar zinvolle vrijetijds dagbesteding-op-maat. En dan ineens als geschenk uit de hemel, kondigt zich sinds enkele weken een geheel nieuwe rol voor mij aan. Ik word opa! Na het vader-zijn is opa-zijn een nieuwe en fantastische opdracht in mijn leven, welke diep in mij een geweldig gevoel van warmte en liefde oproept. Ik zal een trotse opa zijn en het mooiste kleinkind op de wereld verwelkomen. Ik verheug me er op om mijn kleinkind stap voor stap wegwijs te maken in deze wereld. En ja hoor, daar hoort ook luiers-op-maat verschonen gewoon bij.