‘Geef me de kalmte om te aanvaarden wat niet kan worden veranderd. Geef me de moed om te veranderen wat ik wel kan veranderen. En geef me de wijsheid om het een van het ander te onderscheiden.’

Zo, dat is nog eens een binnenkomer voor een blog! Vorig weekend lees ik dit citaat van de Stoïcijnse filosoof Epictetus in een essay van de filosoof Remko van Broekhoven. Deze woorden komen recht bij mij naar binnen. Met deze houding wil ik graag in het dagelijkse leven staan. Ik merk dat ik bij het ouder worden meer en meer geïnteresseerd raak in filosofie. Filosofie gaat tenslotte over het leven. Met name de Stoïcijnse filosofie boeit mij, omdat deze mij handvatten aanreikt die mij helpen de balans in mijn dagelijkse leven te vinden en te behouden.

Alweer elf jaar maak ik mijn bloglezers deelgenoot van mijn leven als fulltime pensionado. Soms wat zwaar aangezet dan weer lekker luchtig, precies zoals het leven verloopt. Ik vind mijzelf overigens niet zwaar op de hand. Het leven gaat nu eenmaal gepaard met hoogtepunten en dieptepunten. De kunst is om telkens weer te leren van zowel de ups als de downs, zodanig dat je je welbevinden kan vergroten. In mijn blogs probeer ik iets te laten zien van het hand- en hoofdwerk dat ik hier voor verricht. Extra motivatie haal ik uit de gerontologische visie dat groei en ontwikkeling niet stopt als ik 60, 70, 80 jaar of ouder word. Daarbij volg ik ook steeds meer mijn gevoel, waar inmiddels een grote hoeveelheid ervaringskennis is verzameld.

Het citaat van Epictetus doet mij denken aan een andere filosoof, de cultuurfilosoof Arnold Cornelis, die spreekt van de ‘Vertraagde Tijd’. Naarmate de externe klok van de wereld om je heen steeds sneller loopt, is de kans groot dat je interne klok van je gevoel het niet meer bij kan houden. Je wordt moedeloos, angstig, verdrietig, eenzaam, depressief. Cornelis zegt: vertraag de tijd, zodat je op zoek kan gaan naar de interne klok van je gevoel. Daar zit namelijk de zelfsturing en ontwikkeling. Je leert jezelf dan kennen en je weet wat je in je mars hebt. Zo leer je vanuit je eigen kracht denken en handelen. Hierbij heb je altijd sociale contacten nodig. Pas in verbinding met anderen krijgt het leven betekenis.

Ik geniet ervan in deze derde levensfase zo bezig te zijn met mijn interne klok. Nog steeds gaat dat gepaard met vallen en opstaan. Ik blijf nieuwsgierig naar alles wat in mijn leven gebeurt. En wat de toekomst aangaat, hoop ik nog lang door te kunnen gaan met dit hand- en hoofdwerk én natuurlijk met het schrijven van dit blog.

Voor mijn lief en mij is het ons hele leven al belangrijk om regelmatig nieuwe uitdagingen te zoeken. Wij halen daar niet alleen inspiratie en energie uit, het helpt ook de turbulente wereld om ons heen enigszins te duiden. Deze levenshouding heeft een enorme boost gekregen dankzij ons tweejarig verblijf in Kenya, ruim veertig jaar geleden.

Het is 1981 en wij zijn zeven jaar getrouwd. Mijn lief studeert in Nijmegen en is bezig met haar afstudeerscriptie. Ik heb een vaste baan als hoofd van een school in Wageningen. Ons leventje voelt goed en zeker, maar tegelijk een beetje als huisje, boompje, beestje. We hebben nog geen kinderen. Onwillekeurig komt bij ons wel eens de gedachte op: ‘Is dit het nu tot aan ons pensioen?’ Dan lezen we een advertentie in de krant: ‘Gevraagd, directeur Nederlandse School Nairobi’. Vrijwel direct krijgen we de kriebels. Wat is er mooier en uitdagender dan samen dit Afrikaanse avontuur aan te gaan. Ik krijg deze baan.

Twee jaar in een totaal ander land wonen en werken, heeft enorm veel positieve invloed gehad op ons leven tot op de dag van vandaag. We dompelen ons onder in deze andere wereld. We genieten we van de mensen, de natuur en de Afrikaanse leefwijzen. Samen dit avontuur aangaan, ver van onze Arnhemse huis en haard, heeft ook nog eens een extra stevige basis gelegd onder onze relatie.

Eenmaal terug in Nederland verhuizen we naar Rotterdam, vanwege een baan in de multiculturele sector. In deze stad met 170 nationaliteiten voelen ons snel thuis. Onze kinderen en kleinkinderen worden hier geboren en groeien met al die culturen op. Gesterkt door ons Kenya avontuur zoeken mijn lief en ik al weer veertig jaar, telkens nieuwe uitdagingen in werk en privé. We halen daar veel inspiratie en energie uit. Nu we met pensioen zijn, blijven wij deze levenshouding omarmen.

Afgelopen week komen mijn oudste broer en schoonzus bij ons logeren. Ze zijn altijd erg onder de indruk van de sfeer in de stad Rotterdam. Kort geleden is het migratiemuseum Fenix geopend. Samen bezoeken we de tentoonstelling The Family of Migrants. De tweehonderd foto’s van mensen uit de hele wereld, die om allerlei redenen vertrekken, reizen en ergens anders aankomen, maken allerlei gevoelens bij ons los. Mensen overal op de wereld lijken op elkaar, hebben allemaal gevoelens van geluk, angst, boosheid en verdriet. Op de foto’s zien we wanhopige medemensen, die van huis en haard verdreven worden.

Ik moet denken aan de filosoof Levinas, die zegt dat je als mens alleen maar kan bestaan bij de gratie van de Ander, de medemens. Moraal is een kwestie van geven wat je hebt, van ruimte maken voor de ander in je eigen leefwereld.

Wij praten nog lang na over deze tentoonstelling. We zouden wensen dat er in onze directe leefomgeving meer met gevoel en respect voor ieder mens over migratie gesproken wordt en dat van daaruit gezocht wordt naar haalbare, menswaardige oplossingen.

Onze dochter stuurt vorige week een artikel door dat een van haar beste vriendinnen heeft gepubliceerd in het Parool onder de titel ‘Niet de andere kant op kijken’. Rosa (40) vraagt zich af hoe je nieuws over leed en geweld kan volgen zonder dat je je er machteloos en moedeloos door gaat voelen. Ze wil niet meer wegkijken en onderzoekt of – en hoe – dat kan.

Ik zie de beide vriendinnen nog als kleine meisjes heerlijk ongedwongen en met veel fantasie en gevoel spelen met elkaar. Het lijkt nog maar kort geleden. Nu zijn het veertigers, staan volop in het leven en allebei hebben ze een kind. Ik vraag me wel eens af hoe veertigers reageren op de huidige, grote (wereld)problemen. Verschilt dat veel met ouderen, zoals ik, die steeds emotioneler wordt? Rosa geeft duidelijk te kennen hoe zij bij slecht nieuws emotioneel van slag kan raken. Ze memoreert haar vader die wel eens gezegd heeft: ‘Kind, je moet een beetje meer eelt op je ziel krijgen’. Het is een lief en goedbedoeld advies, zegt Rosa, maar ze merkt dat die eeltlaag niet dikker wordt. Ze vraagt zich af waarom ze een machteloos gevoel nou zo’n probleem vindt? Uiteindelijk stelt ze bij haarzelf vast dat dit gevoel ook een motor kan zijn voor actie: “Het is de kunst om het machteloze gevoel en het verdriet te verdragen, of als dat niet lukt, het te gebruiken als brandstof voor verandering en tegelijkertijd van de mooie dingen blijven genieten.”

Het is heel herkenbaar. In deze hectisch tijd raak ik net als Rosa regelmatig van slag en dan voel ik mij moedeloos, lusteloos en apathisch worden. Iets wijzer geworden door alles wat ik in mijn leven zo heb meegemaakt, weet ik dat vermijden en wegstoppen niet helpt. Het beste is te focussen op je eigen waarden en daarnaar te handelen. Ik heb geleerd vooral energie te steken in dingen waar ik zelf direct invloed op kan uitoefenen. Daarnaast probeer ik in gesprekken met anderen mijn eigen denken over al die grote wereldproblemen kritisch te beschouwen. Als er dan sprake is van machteloosheid en het verdriet om alles wat er gebeurt, in Oekraïne bijvoorbeeld, helpen deze gesprekken mij niet moedeloos te worden, maar te blijven hopen.

Een bijzonder voorbeeld hoe je verdriet van iets groots kan omzetten in brandstof voor verandering, blijkt uit de actie van de nabestaanden van MH17 ramp in 2014. De veroordeelde schuldigen worden door het regiem in Rusland de hand boven het hoofd gehouden en niet uitgeleverd. Dat moet de nabestaanden een vreselijk gevoel van machteloosheid geven, al tien jaar lang. Deze week hebben zij een open brief gestuurd naar alle betrokkenen bij de komende vredesonderhandelingen met een duidelijke boodschap. Zij vinden dat een geloofwaardig vredesakkoord tussen Rusland en Oekraïne moeilijk te bereiken is zonder Russische erkenning van de verantwoordelijkheid voor het neerhalen van MH17….

Wat een eerlijke, dappere boodschap! Helemaal machteloos hoef je je toch niet te voelen!